• Titel: Il Caimano
  • Regie: Nanni Moretti
  • Hoofdrollen: Silvio Orlando, Margherita Buy, Jasmine Trinca
  • Datum bespreking: 1 Augustus 2006

Meesterlijk demasqu�


Ergens halverwege Il Caimano, de nieuwe film van Nanni Moretti, zit een paradoxale scène waarin hoofdpersonage Bruno Bronomo en zijn vrouw ieder in een aparte auto over de ringweg van Rome rijden. De scène is prachtig gechoreografeerd – in een ontroerend ballet dansen hun auto’s om elkaar heen en werpen Bruno en zijn vrouw elkaar schalkse en tedere blikken toe. De paradox is dat ze zojuist bij de rechter zijn geweest om hun scheiding officieel te maken.

Het wordt voor de kijker dan duidelijk wat de hele film eigenlijk al niet te missen is: Bruno en zijn vrouw maken iets kapot dat goed is, gooien iets van waarde overboord, en het is zo duidelijk te zien dat het ongelooflijk is dat ze ermee doorgaan. Als ze het hun kinderen na veel aarzelen eindelijk vertellen, is het: “We gaan uit elkaar, zodat we wat minder ruzie maken.” Niet één keer heeft de kijker ze dan ruzie zien maken. Bruno woont op zijn kantoor, maar altijd als hij thuis is, is het oergezellig, wordt er veel gelachen en gaan hij, zijn vrouw en zijn kinderen zeer liefdevol met elkaar om.

Je wilt ze als kijker wel toeschreeuwen: zien jullie het dan niet?! Jullie houden van elkaar!

De beste manier om heel veel van Il Caimano te missen, is ervan uit te gaan dat het een afrekening is met Silvio Berlusconi. Bijna alle Nederlandse dagbladen deden dat, in sommige media is de film zelfs vergeleken met Michael Moore’s van-dik-hout-zaagt-men-planken afrekening met George Bush: Fahrenheit 9/11. Het eindoordeel over Il Caimano luidde dan ook bijna overal: onevenwichtig, mislukt. Het maakt dat bovenstaande scène weliswaar ontroerend, mooi is, maar volkomen onfunctioneel. En als afrekening met de voorzitter van AC Milan is Il Caimano inderdaad ineffectief. Zoals Het Parool schreef: het fragment waarin Berlusconi zelf optreedt – op televisie maakt hij in het Europarlement een Duits lid uit voor kampbeul – is wat dat betreft het sterkste, want daarin wordt de premier van Italië het meest effectief belachelijk gemaakt.

Maar wil Moretti Berlusconi belachelijk maken? Is het Moretti te doen om Berlusconi?

Il Caimano is een film over het maken van een film. Die vorm is niet nieuw in het oeuvre van Nanni Moretti (en het is dan ook typisch dat hij in Nederland ook hierop is aangevallen). In dit geval volgen we Bruno Bronomo, een op de rand van failissement balancerende regisseur en producent van B-films. Hij ligt in scheiding, heeft al tien jaar geen film meer gemaakt, en is voortdurend met grootse projecten bezig die hem er weer bovenop moeten helpen, maar waarvan duidelijk is dat ze in zijn handen nooit van de grond zullen komen. In zijn wanhoop neemt hij – ongelezen – een script aan dat geschreven is door Teresa, een jonge idealistische filmmaakster, en waar zij al overal mee heeft lopen leuren. De titel: Il Caimano.

Dít Il Caimano is een afrekening met Berlusconi. In een van de scènes, die je te zien krijgt als Bruno geleidelijk fragmenten leest, zien we hem in zijn kantoor zitten, als er een gigantische koffer met geld door het dak stort en zijn bureau totaal verwoest. Berlusconi graait grijnzend in de biljetten die uit de kieren van de koffer steken en een stem klinkt: “Waar komt toch al dat geld vandaan?”

Bruno heeft niet door dat het om Berlusconi gaat. Als het kwartje valt (bij een bespreking met de RAI, Berlusconi’s televisiemaatschappij, die het script uiteraard weigert) schrikt hij eerst terug. Maar uiteindelijk wordt hij toch over de streep getrokken door zijn Poolse geldschieter (“Iedere keer als wij denken dat jullie niet dieper kunnen zinken, doen jullie het toch”), zijn eigen wanhoop en vooral door zijn sympathie voor Teresa. Hij besluit door te zetten en Teresa de film te laten maken.

Uiteraard lopen Bruno en Teresa daarbij tegen allerlei tegenslag aan. Er is geen geld, en het is moeilijk mensen te vinden die in het project willen investeren. Dan de hoofdrolspeler, wie wil zijn carrière op het spel zetten door Berlusconi in een kritische rolprent neer te zetten? Uiteindelijk wordt er een oude vergane Italiaanse filmster gevonden die met Il Caimano zijn carrière weer op de rails wil zetten, en toevalligerwijze is hij ook degene die uiteindelijk investeerders naar de film lokt. Als hij daartoe bij een ander project meer kans ziet, gooit hij het bijltje erbij neer, en staat de hele film weer op losse schroeven.

Het bevreemdende is echter dat het er eigenlijk relatief weinig toe doet of de film er nu daadwerkelijk komt of niet. En vanaf het moment dat Rai Uno de film weigert – helemaal in het begin van de film – is het duidelijk dat áls de film wordt gerealiseerd, dat het een kleine lowbudgetproductie zal zijn van een onbekende jongeling in een land waarin film ooit belangrijk was, maar dat niet meer is. Berlusconi zal er niet wakker van liggen als Bruno en zijn Teresa tien afrekeningen met hem maakten. De twee worden ook niet gedreven door de wens om Berlusconi kapot te maken, maar door de verzuchting dat het in Amerika stikt van de anti-Bush films, en in Italië zoiets helemaal niet bestaat.

Ondertussen volgt de kijker de ontwikkelingen tussen Bruno en zijn vrouw. Hun liefde bloeit, maar zij gaan desondanks door haar te vernietigen door te scheiden. De waarheid wordt duimendik over het filmdoek uitgesmeerd, maar het is of Bruno en zijn vrouw blind zijn.

Het is duidelijk: het gaat hier om een parabel. Zo blind als Bruno en zijn vrouw voor de waarheid over hun liefde zijn, zo blind is het Italiaanse volk voor de waarheid over Berlusconi. Beide blindheden leiden tot de volkomen onnodige destructie van iets goeds. Dat blijkt wel als de rechter die Berlusconi veroordeelt in Teresa’s film, helemaal aan het eind, een brandbom naar zijn hoofd krijgt van het volk dat aan de trappen van het rechtsgebouw staat. Berlusconi, veroordeeld door het rechtssysteem dat dan letterlijk brandt, rijdt triomfantelijk weg.

“Het enige dat links kan, is Berlusconi haten.” verzucht Moretti zelf aan het begin van de film – hij speelt de acteur die uiteindelijk in Teresa’s film Berlusconi zal spelen. Als hij voor het eerst wordt benaderd, weigert hij. Vol ongeloof hoort de jonge, idealistische, linkse Teresa hem vertellen dat hij zelf ook met iets bezig is omtrent Berlusconi. Een komedie. “Een komedie? Nu?” zucht Teresa dan. “Juist nu!” is het juichende en sardonische antwoord.

Het is die komedie die Moretti heeft gemaakt. Een afrekening, jawel, maar niet met Berlusconi. Il Caimano kwam in Italië uit vlak voor de verkiezingen, maar Moretti wilde niet á la Michael Moore de schandelijke waarheid over de premier onthullen. Die waarheid was namelijk allang bekend. Moretti rekent af met het land waarin Berlusconi groot werd. Met de situatie waarin het verkeert. Met links die geen vuist tegen hem kan maken. En natuurlijk met Berlusconi’s kiezers.

Het is niet moeilijk die afrekening ook buiten Italië van toepassing te laten zijn. Moretti legt in Il Caimano – net zoals in de meeste van zijn films – rekenschap af van het grote dilemma van de geëngageerde kunstenaar na de jaren 60. De geëngageerde kunstenaar kan geen boodschapper meer zijn, kan niet meer de troubadour zijn die de schandelijke waarheid komt vertellen aan zijn toehoorders (iets dat Teresa – net als Michael Moore – wel wil doen). Omdat de schandelijke waarheid genoegzaam bekend is. Het is bekend dat Berlusconi de fundamenten van de rechtstaat uitholt door de wet aan te passen al naar gelang hij door gevangenisstraf bedreigd wordt. Het is bekend dat hij door zijn enorme vermogen en invloed binnen de media bij alle verkiezingen een voor een democratie meer dan gezonde publicitaire voorsprong heeft. Zoals het bekend is dat de Amerikanen hun krijgsgevangenen martelen, of laten martelen. Zoals het bekend is dat Rita Verdonk weliswaar geen dictator is, maar methodes hanteert om kamerleden politiek uit te schakelen die bij echte dictators een onderdeel van een aanklacht worden als ze eenmaal worden berecht.

De waarheid is bekend, maar maakt geen verschil. Berlusconi is nog vrij. Bush, Rumsfeld en Verdonk nog steeds in functie. En zowel Berlusconi als Bush als Verdonk behouden hun electorale kracht: grote aantallen mensen blijven op ze stemmen. En niet omdat ze de waarheid niet kennen, maar omdat de waarheid aan effect heeft ingeboet.

Waar de machteloosheid van de waarheid in Bruno’s huwelijk nog lichtvoetig wordt gepresenteerd, is Moretti’s politieke visie daaromtrent inktzwart. Want in de film die Teresa uiteindelijk maakt, komt de waarheid over Berlusconi boven tafel in een rechtszaak, maar zijn het de rechters die daarvoor door het volk worden gestraft met brandbommen. Terwijl het volk de rechterlijke macht belaagt en het paleis van justitie brandt, verlaat Berlusconi het tafereel in triomf.

Hij is dan niet ontmaskerd. Dat deed hij zelf al in het Europarlement. Het is het Italiaanse volk dat in Nanni Moretti’s ingenieuze, meesterlijke film ontmaskerd wordt. En met hen alle westerse landen met een democratie in crisis.

Joost Baars