'Keisteenvereerder’ vs ‘stroomvereerder’

Met het schrijven van Het Plagiaat ontdekte Ter Braak dat zijn vertrouwen in de polemiek op een illusie had berust. Het wegvallen van een gelijkwaardige tegenstander zou de verschrikking van de heilstaat vrij spel bieden, en tegelijk besefte hij dat winst de enige ware inzet van een polemist kan zijn. Met dit inzicht was zijn identiteit ongeloofwaardig geworden. Toch weigerde Menno ter Braak zijn levensvoorwaarde op te geven. Al had de scepsis het gewonnen, hij koos ervoor trouw te blijven aan zijn droom.
Uit: Ewoud Kieft – Het Plagiaat
Zo luidt de slotalinea van Ewoud Kiefts uitgebreide weergave van een essentiële en principiële discussie in het Interbellum. Twee weken voor zijn zelfmoord in mei 1940 begon Menno ter Braak aan een roman over deze discussie, die Het Plagiaat moest gaan heten. De directe aanleiding was een geval van plagiaat, waarbij een katholiek auteur een recensie van Ter Braak, met enige kleine aanpassingen, had overgenomen. Ter Braak, die al sinds 1929 verwikkeld was in een polemiek met de katholieke auteur Anton van Duinkerken over het katholicisme versus het nihilisme, merkte hierdoor hoe katholiek zijn eigen betoog eigenlijk was.

Getuige de integraal opgenomen romanfragmenten zorgde dit in eerste instantie voor een geamuseerde reactie. Het geval analyserend stuitte hij echter op een – letterlijk – dodelijke ernst. Kieft suggereert dat Ter Braak als direct gevolg hiervan zelfmoord pleegde - een suggestie die wellicht wat overtrokken is, daar Ter Braak al jaren zinspeelde op een zelfmoord zodra de fascisten zouden komen. Maar zijn lijvige onderzoek werpt wel licht op het waarschijnlijk beslissende argument om inderdaad een eind aan zijn leven te maken.

Belangrijker nog is de discussie zelf. Met zijn gedetailleerde weergave geeft Kieft prachtig een beeld van het intellectuele klimaat in het Interbellum. Ter Braak had het gelovige milieu uit zijn jeugd de rug toegekeerd: hij kon niet geloven in vaststaande waarheden en zag meer heil in de polemiek: men verdedigt zo fel mogelijk de eigen waarden, de tegenstander voorziet het eigen wereldbeeld voortdurend van tegenargumenten en men past naar aanleiding hiervan, zodra nodig, de eigen opvattingen aan.

Anton van Duinkerken, de belangrijkste katholieke auteur uit het Interbellum, fungeerde als Ter Braaks gelijkwaardige tegenstander. Hij was het principieel met Ter Braak oneens en stelde dat een dergelijk wereldbeeld niet houdbaar is zonder het geloof als toetssteen. Deze tegenstelling wordt in Kiefts publicatie aangemerkt als de tegenstelling tussen de ‘keisteenvereerder’ (Van Duinkerken) en de ‘stroomvereerder’ (Ter Braak). Beide auteurs waren het er overigens over eens dat de grote ideologieën van die tijd (fascisme en communisme) feitelijk varianten waren op het christendom – maar dan zonder God. De polemiek eindigde onbeslist. Begin 1940 bloedde de discussie dood en ze kwam met de komst van het naziregime en de zelfmoord van Ter Braak definitief tot een einde.

De discussie over de rol van het geloof in de samenleving (en de kunst) zal voorlopig niet aan actualiteit inboeten, en werd destijds op een heel wat hoger niveau gevoerd dan tegenwoordig. Alleen al daarom loont het de moeite de discussie via Ewoud Kiefts Het Plagiaat eens wat nader te bekijken.

Edwin Fagel

---

Het Woordenrijk is een wekelijks radioprogramma over poëzie bij denhaagfm.nl (dinsdag 21:00-22:00). Het programma is een productie van het Haags dichtersgilde o.l.v. Harry Zevenbergen. Elke twee weken is deRecensent te gast, de ene maal Edwin Fagel met een Dagboek-deel en de andere maal Ricco van Nierop met een poëzierecensie.

Beluister hier de hele aflevering met naast bovenstaande bijdrage van Edwin Fagel, ook Paulina Vanderbilt over Frank Turner en een gesprek met Scholenslam-finalist Oualid Belaidi.