Het Woordenrijk is een wekelijks radioprogramma over poëzie bij Den Haag FM (dinsdag 21:00-22:00). Het programma is een productie van het Haags dichtersgilde en wordt gepresenteerd door Harry Zevenbergen. Elke twee weken leest deRecensent een poëzierecensie voor. Het hele programma terugluisteren kan via denhaagfm.com (vul hier programmanaam en/of de uitzenddatum+tijd in.)

Tot hier en niet verder

(uitgesproken in Het Woordenrijk 11-9-2012)

Tot hier en niet verder is een postume bundel met gedichten en verhalen van Adriaan Bontebal. Aangezien dit een poëzierecensie is, wilde ik mij beperken tot de poëzie in deze bundel. Maar ik kende de dichter Bontebal niet. Wel kende ik Bontebal de columnist en Bontebal de verhalenschrijver.

Eind jaren ’90 maakte Bontebal onderdeel uit van mijn favoriete radioprogramma, Music Hall, elke dinsdagavond, uurtje of negen, gepresenteerd door Wim Noordhoek of Wim Brands. Daar las hij voor tussen collega’s als Thomas Verbogt, A.L. Snijders, L.H. Wiener, Jan Mulder, Remco Campert, Jaap Blonk, Wim de Bie en nog een groot aantal anderen. Bontebal droeg veelvuldig voor uit zijn Haags dagboek, maar trapte daarbij niet in de valkuil, waar veel Bekende Hagenezen instinken. Hij zette zijn Haagse accent niet extra vet aan om de lachers op zijn hand te krijgen. Die lachers kwamen vanzelf als hij zijn droogkomische stukken voorlas in de café-achtige studio in Amsterdam. En thuis in Den Haag lachte ik bij de speakers van mijn radio.

Beluister hier voordrachten van Adriaan Bontebal in Music Hall.

De eerste keer dat ik hem zag optreden was waarschijnlijk rond de eeuwwisseling in Bordelaise, het Haagse literaire café aan het Huygenspark. Zijn lange, donkere, sluike haar en zijn bril deden mij direct denken aan de zanger van The Amazing Stroopwafels, de groep van ‘Oude Maasweg’ en ‘Ik ga naar Frankrijk’. Een stupide vergelijking – een flauwe humorist zou zelfs zeggen dat de vergelijking compleet mank loopt. Stupide, vooral omdat de podiumpresentatie van beide heren nogal verschilt. Waar de Vlaardingse zanger, Wim Kerhof genaamd, altijd hyperactief tegen zijn contrabas staat te schoppen en fel zijn liedteksten in de microfoon spuugt, sleept Bontebal zich in alle rust het podium op om al even rustig voor te dragen. Althans zo kwam hij over, hij wist - de blijkbaar alom aanwezige - zenuwen goed te maskeren.

Bij het lezen van één van de verhalen in de bundel komt de onzinnige Stroopwafel-vergelijking weer boven drijven. In het verhaal stelt Bontebal zich voor dat hij naar het Scheveningse strand gaat – prothese uit, zwembroek aan - zich in een rijdend jaren ’20 kleedhokje in zee laat duwen en… ik citeer: ‘Dan zal ik zwemmen, de LOM-schoolslag, en na verloop van tijd zal ik hinkend uit de golven komen. Links-links-links het strand op, terwijl ik schreeuw: ‘Haaien, haaien!’
En zongen de Stroopwafels niet ooit: ‘Ome Kobus, heeft z’n linkerbeen verloren, aan een haai, op hawaii.’ Maar nu hou ik er echt over op. Verkeerde strand. Verkeerde been. Verkeerde vergelijking.

Over naar de poëzie.

Terwijl ik dacht geen gedichten van de man te kennen, herkende ik toch enkele Bontebal-klassiekers zoals het mooie, met Sjaak Bral geschreven lange vers over De Haagse Beek, het zelfrelativerende De dichter (met zijn houten poot) en de ode aan de vuilnisman:

De vuilnisman
komt in elke straat
vertilt zich aan de zakken
handschoen aan

want de meute laat
zijn hond ertussen kakken

Naast de humoristische toon en de straat als inspiratiebron, ontbreekt nog één ander Bontebal-kenmerk in dit korte gedicht. Het vuilnisman-gedicht kun je nog light-verse noemen, maar Bontebal heeft overduidelijk ook een donkere kant. Zoals in Overleven:

Iedere dag
denk ik aan de dood
Aan ziektes, aan honger
geweld, terreur en oorlog
het einde der tijden

Het weerhoudt me
Van peinzen

Die laatste twee regels: Het weerhoudt me / Van peinzen geven aan dat Bontebal het niet kan laten ook aan dit mooie, maar zeer donkere gedicht, een licht komische draai te geven. Sowieso is de sfeer in de gedichten, maar ook in de verhalen, behoorlijk overeenkomstig. Bontebal begeeft zich altijd ergens tussen diepzinnig gepeins en opgewekte humor in. Vaak brengt hij beide kanten van zichzelf samen in één gedicht, alsof het denken aan de dood niet zonder de humor van de straat kan. Alsof het donker niet zonder het licht kan. Zoals in Boksbal, waarin hij met een flauw woordgrapje lucht brengt in een gedicht over de letterlijke en figuurlijke gevechten in het leven:

Wanneer ik buiten fiets
- ik fiets altijd buiten,
ik ben klein behuisd –
en de regen me doorweekt
terwijl ruk- en valwinden
op me inbeuken
zodat ik slalom als
een beschonkene
bedenk ik me

Zolang ik tegen
de elementen vecht
vecht ik niet
tegen mezelf

Tot hier en niet verder is een prachtige postume bundeling. Aangezien zijn oude werk moeilijk verkrijgbaar is, maar voornamelijk omdat zijn werk het waard is, is dit - wat mij betreft - pas zijn eerste postume bundeling en volgen er meer Bontebal-verzamelingen.

Soms de diepte in,
filosoferend over leven en dood,
maar altijd terugkerend aan de oppervlak,
de realiteit van het dagelijkse leven.

Altijd terugkerend
met een tragikomische zin
die het leven en de treurigheid in perspectief zet.

Altijd keerde Adriaan Bontebal terug
– groots, maar een beetje slepend –
Altijd.
Tot afgelopen februari dan.

Ricco van Nierop

Kaarten Memorial verkrijgbaar via Theater de Regentes.

Afbeelding voorkant: Melle de Boer.